|
Nietzsche, mourant, rêvait de se rendre à Oaxaca afin d’y recouvrer la santé. D’autres, moi parmi ceux-là, ont rêvé de mourir pour aller ensuite à Oaxaca. Car peu importe le moment, et ne serait-ce qu’un moment, c’est là que je veux être, sur le zócalo.
Il s’agit de bien plus que de rester confortablement assis pendant des heures, comme dans les magazines touristiques, à la terrasse surélevée du café, en laissant porter le regard sur les rues à petits pavés ronds sans voitures, l’orange des fleurs dans la frondaison des flamboyants, les vendeurs de ballons écrasés sous une explosion kitsch de polyester rose et argent, les gosses en train de jouer à cache-cache, sans malice, avec le simplet du quartier, l’étrange silence qui s’étend sur la place, même quand des milliers de personnes ont les yeux braqués sur les fantasques tableaux végétaux de la Nuit des Radis. Et il s’agit de bien plus que d’avoir la sensation d’être environné du salubre climat dont rêvait Nietzsche – un temps que nous, gens du Nord, ne recevons qu’un ou deux jours à la fin du printemps, et dont nous gardons le souvenir. Le zócalo d’Oaxaca est quelque chose de bien plus que la très belle Plaza Mayor de Mexico. Bien plus que les autres, il remplit la fonction de tous les zócalos: une place où ne rien faire, assis au centre de l’univers.
Une ville, traditionnellement, ne comporte pas seulement un centre sacré ou séculaire. C’est un centre en effet, entouré de rues et de maisons, et de ce paisible centre, ‘invariable pivot’ du Confucianisme, émane le pouvoir de la cité; autour de lui tournent les allées et venues du monde. Han Ch’ang-an, il y a deux mille ans, en fut la plus littérale manifestation: reposant sous la forme de la Grande et la Petite Ourse, avec le Palais Étincelant de l’Empereur à la place de l’Étoile Polaire, immobile.
Aux temps d’insécurité, comme dans l’Europe médiévale, le centre se trouve au milieu d’un dédale de rues qui serpentent, aisément défendues, toutes étant à l’intérieur des limites défensives des douves et des murs. Aux moments de quiétude impériale, la cité est disposée en réseau quadrillé, emblème du nouvel ordre qui a triomphé du chaos antérieur.
Mohenjo-Daro fut la première des nombreuses cités au plan quadrillé, et par la suite, après les lumineux Âges des Ténèbres, la Renaissance italienne a redécouvert le plan quadrillé, inspiré – c’est très italien – de l’échiquier: petits carrés ordonnés comme une scène pour les intrigues, les stratégies et les assassinats. Les Espagnols l’ont emprunté aux Italiens, et c’est au cours des quatre ans du premier voyage de Colomb qu’ils érigèrent leur première cité au réseau quadrillé, Santo Domingo, sur l’île d’Hispaniola. Vers 1580, il y avait 273 cités semblables sur l’ensemble de la Nouvelle Espagne.
[Conquête poursuivie grâce à la reproduction des monuments sur le même modèle: c’est la norme en Occident, depuis les arches des Romains jusqu’aux arches de chez McDonald. Considérons, en contraste, ce brin d’intelligence chinoise: quand le légendaire Empereur Originel Shih Huang-ti avait vaincu une cité, il disposait d’une réplique exacte du palais de cette cité, dans sa propre capitale, de façon à avoir à demeure et retenir les forces vitales qui avaient auparavant donné sa force à la cité abattue. Les Romains, qui firent en tant de choses la conjonction entre Orient et Occident, conçurent une déviation proto-capitaliste à cet usage asiatique: l’evocatio, dans laquelle les divinités locales des cités assiégées étaient invoquées et convaincues de se rendre à Rome, où elles jouiraient de pouvoirs plus étendus.]
Un petit nombre d’entre les cités coloniales espagnoles – les grandes exceptions étant México-Tenochtitlán et Cuzco – furent bâties sur les cités précolombiennes: un Nouveau Monde se doit d’avoir à soi un ordre de monde nouveau. Oaxaca elle-même hésita à se fixer et changea de nom durant quelques années: d’abord en 1520, ce fut Villa de Segura de la Frontera près de la ville zapotèque de Tepeaca; ensuite elle alla vers le fort aztèque de Huaxyácac; puis vers le sud en direction de la côte, vers le royaume mixtèque de Tututepec, où le climat était tropical à l’excès et les indigènes hostiles; et puis à nouveau en 1522 vers Huaxyácac, en tant que ville d’Antequera, et par la suite – on ne sait quand exactement – Oaxaca, le nom náhuatl d’origine ayant été transformé par le baragouin espagnol.
En 1529, le grand urbaniste de l’Empire, Alonso García Bravo, architecte de la Cité de Mexico et de Vera Cruz, eut mission de créer un réseau quadrillé par-dessus les bâtiments rasés du fortin aztèque. Le zócalo qu’il dessina – aligné avec précision, comme le sont tous les centres, sur les points cardinaux – formait exactement un carré de 100 varas sur 100. Au nord, direction de la mort chez les Aztèques, devait se trouver la cathédrale. Au sud, les bâtiments municipaux. Nul besoin de murs pour contenir les barbares: depuis le zócalo, cet équilibre du pouvoir sacré et du pouvoir séculier irradierait sans obstacle sur toute la vallée.
Se poster dans le silence du zócalo d’Oaxaca – un silence qui ne naît pas de l’absence de mouvement, mais plutôt du fait qu’on dirait que tout son a été gommé, évidé, de l’activité humaine – c’est recouvrer cet état de repos parfait qui ne peut se produire qu’en un centre, et qui est à présent si remarquablement absent de la plupart de nos cités et de la plupart de nos vies. Rêver d’être assis sur le zócalo d’Oaxaca, ce n’est pas imaginer une échappée hors du monde, un naufrage sur une île tropicale, mais plutôt une existence – laquelle ne peut durer que quelques instants – au cœur du monde: être complètement dans le monde, mais sans rien pour en distraire.
Et pourtant, comme toujours au Mexique, l’ordre est subverti, la symétrie biaisée. L’axe central de Teotihuacán ne passe pas par le Temple de Quetzalcoatl; Monte Albán, Mitla, Chichén Itzá, et tant d’autres sites, sont de semblable manière légèrement, intentionnellement disloqués. Est-ce une image de l’imperfection du monde humain qui peut imiter le ciel, mais ne jamais rivaliser avec lui? Ou bien est-ce l’emblème du devenir, de formes qui sont presque, mais jamais tout à fait, fixées? Le temps, dans le Mexique précolombien, était peut-être un nid de cercles parfaits, l’un à l’intérieur de l’autre, mais les formes dominantes de son art étaient la spirale et les marches aux arêtes vives. La spirale: elle qui part d’un point central d’origine pour entrer en tournant dans l’inconnu. Les marches à arêtes vives: une voie indirecte pour aller d’un point à un autre, une voie composée d’étapes et de repos.
Sur le zócalo d’Oaxaca, on est dressé au centre et attiré dans deux directions. Physiquement, vers le nord, vers la petite plaza surélevée adjacente et l’Alameda en face de la cathédrale, autre brouhaha d’activité, rappelant par ailleurs que, légèrement hors-centre, il existe toujours un autre centre. Et métaphoriquement, ou historiquement, vers le sud, à un bloc du zócalo, là où se tient maintenant le marché municipal, et où il y a le fantôme d’un autre centre, celui de la ville rasée de Huaxyácac. En son temps, c’était aussi une cité ordonnée et quadrillée: six cents hommes avec leurs épouses et leurs enfants venus de chacune des principales provinces aztèques, chacune en son propre quartier: Mexicanos, Texcocanos, Tepanecas, Xochimilcas, ainsi que d’autres groupes épars sur les faubourgs.
Il y a deux choses à faire sur le zócalo. On peut tout d’abord pratiquer la circumambulation, comme les nouveaux rois de Chine ou d’Égypte ou du Cambodge, au moment de leur couronnement, étaient tenus de tourner autour du centre sacré. La circumambulation détermine la place de chacun dans le monde; sous sa forme démocratique, un territoire à habiter, non à posséder ni à régir. En second lieu, on peut se tenir à cet endroit-là et laisser le monde suivre son cours. C’est un acte qui est naturel au Mexique – aussi sacré et naturel que de se laver les mains, en Inde. Mais il n’est pas imaginable dans d’autres cultures: chez nous, par exemple, il est nécessaire de s’intégrer, par choix, dans un groupe religieux pour vivre là sans embarras.
Quand on se tient sur le zócalo, les yeux sont invariablement attirés vers le centre du centre, vers le kiosque décoré et ruritanien*. C’est la dernière grande contribution européenne à cette conception de l’espace sacré: au centre absolu ne se trouve pas un arbre cosmique ou une montagne sacrée ou un pilier de pierre – des échelles entre ciel et terre – mais un enclos d’espace vide. Le mot anglais de bandshell, pour ‘kiosque’, le dit à la perfection: l’orchestre, band, la source de musique; la coque, shell, une cavité parfaite, un coquillage qu’on porte à l’oreille.
A Oaxaca, la plate-forme surélevée du kiosque est une espace interdit, inaccessible au public – bien que les enfants, comme dans l’antique parabole, s’arrangent toujours pour trouver une ouverture. Vide le jour, encombré de musiciens locaux la nuit. Qui se soucie de savoir si la musique est rien moins qu’éthérée? L’image dont on rêve est celle-ci: au centre de l’univers se trouve un carré parfait et parfaitement aligné; en ce centre se trouve un espace vide; et, à la fin du jour, cet espace est empli de musique, une musique pour remettre en scène le son qui a créé l’univers, le son qui va inventer le lendemain. Le temps tourne, le monde tourne, autour de ce pivot. Et c’est là que je veux être.
[1993]
/
Toen Nietzsche op sterven lag, droomde hij ervan naar Oaxaca te gaan om daar opnieuw gezond te worden. Anderen, waaronder ikzelf, hebben ervan gedroomd te sterven en dan naar Oaxaca te gaan. Want als ik ergens wil zijn, om het even wanneer, ook maar heel even, dan is het daar op de zócalo.
Het is meer dan, zoals in de toeristische folders, zomaar uren op je gemak slijten op een verhoogd terras van een café, met uitzicht op de autovrije kasseistraten, de oranjekleurige bloesems in het bladerdak van de vlammenboom, de ballonventers die in het niet verzinken onder een kitscherige explosie van roze en zilverkleurige plastic, kinderen die volkomen onschuldig met de plaatselijke halvegare verstoppertje spelen, de vreemde stilte die over het plein hangt, zelfs wanneer er duizenden toeschouwers aanwezig zijn voor de grillig uitgesneden groentetaferelen op de Nacht van de Radijs. En het is meer dan het gevoel ondergedompeld te zijn in het heilzame klimaat waarvan Nietzsche droomde – weersomstandigheden die wij in het noorden hooguit een dag of twee in de late lente kennen, en ons nog lang herinneren. De zócalo van Oaxaca is meer dan het uitzonderlijk fraaie Plaza Mayor van Mexico. Meer dan de andere beantwoordt het aan de functie van alle zócalo’s: een plaats om, zittend in het middelpunt van het universum, niets te doen.
Een stad heeft van oudsher niet enkel een sacraal of een seculier centrum. De stad is een centrum, omgeven door straten en huizen, en vanaf dit stille centrum, het ‘duurzame draaipunt’ van het confucianisme, straalt de macht van een stad; daaromheen draait het komen en gaan van de wereld. De Han-hoofdstad Ch’ang-an was, tweeduizend jaar geleden, hiervan het sprekendste voorbeeld: gepland in overeenstemming met de Grote en de Kleine Beer, met het Schitterende Paleis van de keizer op de plaats van de onbeweeglijke poolster.
In onzekere tijden, zoals in het middeleeuwse Europa, bevindt het centrum zich midden in een doolhof van kronkelende en gemakkelijk te verdedigen straten, binnen de grenzen van vestinggrachten en -muren. In periodes van keizerlijke standvastigheid wordt de stad volgens een rasterpatroon aangelegd, een embleem van de nieuwe orde die over de voorafgaande chaos triomfeert.
Mohenjodaro was de eerste van vele steden in de vorm van een raster, en later, na de lumineuze, zogenaamd donkere middeleeuwen, ontdekte de Italiaanse renaissance opnieuw het rasterpatroon, geïnspireerd – typisch Italiaans – door het schaakbord: kleine regelmatige vierkanten als toneel voor intriges, strategische plannen en sluipmoorden. De Spanjaarden namen het van de Italianen over, en reeds vier jaar na de eerste reis van Columbus stichtten ze op het eiland Hispaniola hun eerste rastervormige stad, met name Santo Domingo. Omstreeks 1580 waren er 273 gelijkaardige steden verspreid over het Nieuwe Spanje.
[Verovering gaat hand in hand met het kopiëren van monumenten of gedenktekens voor zichzelf: het is de regel in het westen, van de triomfbogen van de Romeinen tot de bogen van McDonald’s. Vergelijk dit met volgend staaltje Chinese intelligentie: toen de legendarische stichter en keizer Qin Shi Huangdi een stad veroverde, liet hij een exacte kopie van het paleis in zijn eigen hoofdstad nabouwen, om zo het elan dat ooit de sterkte was van de gevallen stad te herbergen en te bewaren. De Romeinen, in veel opzichten een samensmelting van oost en west, gaven deze Aziatische praktijk een protokapitalistische wending: de evocatio, waarbij de plaatselijke goden van de belegerde steden opgeroepen en overhaald werden naar Rome te verhuizen, waar ze nog meer macht zouden krijgen.]
Slechts weinig Spaanse koloniale steden – de grote uitzonderingen zijn Mexico-Tenochtitlan en Cuzco, werden bovenop de precolumbiaanse steden gebouwd: een Nieuwe Wereld vraagt om een nieuwe orde. Oaxaca zelf wisselde van naam en plaats gedurende een aantal jaren: eerst als Villa de Segura de la Frontera vlakbij de Zapoteekse stad Tepeacac; dan naar de Azteekse vesting van Huaxyacac; dan naar de kust zuidwaarts in het Mixteekse rijk van Tutupec, waar het klimaat te tropisch en de inheemse bevolking te vijandig was; en dan in 1522 terug naar Huaxyacac onder de naam van Antequera, en later – wanneer precies is onduidelijk – als Oaxaca, de oorspronkelijke Nahuatl-naam, zoals die in binnensmonds Spaans vervormd raakte.
In 1529 werd Alonso García Bravo, de grote stadsplanner van het rijk en architect van Mexico Stad en Veracruz, uitgestuurd om over de volledig verwoeste gebouwen van de Azteekse vesting een rasterpatroon te leggen. De zócalo die hij ontwierp – zoals elk centrum, overeenkomstig de hoofdwindstreken – was precies 100 op 100 varas in het vierkant. In het noorden, bij de Azteken de richting van de dood, moest de kathedraal komen. In het zuiden, de openbare gebouwen. Er waren geen muren nodig om de barbaren op afstand te houden: het kerkelijke en seculiere machtsevenwicht straalde vanaf de zócalo onbelemmerd over de vallei.
In de stilte van de zócalo van Oaxaca zitten – een stilte die niet zozeer een gevolg is van het ontbreken van enige beweging, dan wel alsof het lawaai van menselijke bedrijvigheid werd weggegomd of weggezogen – komt neer op het terugwinnen van het gevoel van perfecte rust, dat enkel kan ontstaan in een centrum, en vandaag de dag in de meeste van onze steden en onze levens duidelijk ontbreekt. Dromen van op de zócalo van Oaxaca te zitten, is niet dromen van een vlucht uit de wereld, een schipbreukeling op een tropisch eiland, maar veeleer een aanwezig zijn – slechts een paar ogenblikken lang – in het hart van de wereld: voluit in de wereld staan, zonder ook maar afgeleid te worden.
Maar zoals altijd in Mexico, wordt de orde ondermijnd, de symmetrie enigszins verschoven. De centrale as in Teotihuacan loopt niet over de tempel van Quetzalcoatl; Monte Alban, Mitla, Chichen Itza, en zovele andere sites zijn op een vergelijkbare manier bewust een weinig verplaatst. Betreft het een beeld van de imperfectie van de menselijke wereld die de hemel imiteert maar niet evenaren kan? Of is het een embleem van het worden, van vormen die bijna maar evenwel nooit helemaal vastliggen? De tijd, in het precolumbiaanse Mexico, mag dan wel een nest van in elkaar passende cirkels geweest zijn, de overheersende vormen binnen de kunst waren de spiraal en de getande trap. De spiraal: van een centraal beginpunt draaiend versus het onbekende. De getande trap: een indirecte weg om van het ene punt naar het andere te gaan, een weg van etappes en haltes.
Op de zócalo in Oaxaca staat men in het centrum en wordt men in twee richtingen gezogen. Lichamelijk naar het noorden, naar de aangrenzende verheven kleine marktplaats en de Alameda, respectievelijk naast en voor de kathedraal, een andere plek vol rumoer en tegelijk een herinnering aan het gegeven dat er, naast het centrum, altijd een ander centrum bestaat. En metaforisch of historisch naar het zuiden, een blok van de zócalo verwijderd, waar de stadsmarkt zich nu bevindt, en waar de schim van een ander centrum voelbaar is, die van de met de grond gelijkgemaakte stad Huaxyacac. Zij was eertijds ook een geordende en in wijken opgedeelde stad: zeshonderd mannen met hun vrouwen en kinderen uit iedere hoofdprovincie van het Aztekenrijk hadden elk hun eigen wijk: Mexicanen, Texcocanen, Tepaneken, Xochimilcanen, terwijl de andere groepen over de buitenwijken verspreid waren.
Er zijn twee dingen die men op de zócalo kan doen. In eerste instantie moet men eromheen lopen, zoals de nieuwe koningen in China of Egypte of Cambodja bij hun kroning in processie rond het heilig centrum moesten lopen. De ommegang bakent iemands plaats in de wereld af; in democratische zin een gebied dat men bewoont, maar niet bezit of overheerst. Vervolgens moet men daar zitten en de wereld laten gedijen. Wat een volkomen natuurlijke activiteit is in Mexico – zo heilig en natuurlijk als het wassen van de handen in India. En toch is dit ondenkbaar in bepaalde andere culturen: hier bijvoorbeeld moet men, om op een ongedwongen manier te zitten, zich bij een alternatieve religieuze groep aansluiten.
Zittend op de zócalo wordt je blik steevast naar het midden van het centrum gezogen, naar de bonte Ruritaanse kiosk (bandshell). Het is de laatste belangrijke Europese bijdrage aan dit concept van de gewijde ruimte: in het absolute centrum bevindt zich geen kosmische boom, heilige berg of stenen zuil – ladders tussen hemel en aarde – maar een ingesloten lege ruimte. Het Engelse woord bandshell omschrijft dit perfect: band, de bron van muziek; shell, een begrensde holte, een zeeschelp die men tegen het oor houdt.
In Oaxaca is het verhoogde platform van de kiosk verboden terrein, niet toegankelijk voor publiek – hoewel de kinderen, als in een oude parabel, er altijd in slagen om binnen te raken. Overdag leeg, ’s avonds afgeladen vol met plaatselijke muzikanten. Het zal een zorg wezen dat de muziek allesbehalve hemels is. Het beeld waarvan men droomt, ziet er als volgt uit: in het centrum van het universum bevindt zich een gaaf en perfect afgelijnd plein; in het midden is een lege ruimte; en op het einde van de dag vult die ruimte zich met muziek, een muziek die het geluid imiteert dat het universum schiep, een geluid dat de komende dag in het leven zal roepen. De tijd draait, de wereld draait, rond dat punt. En precies daar wil ik zijn.
[1993]
*Du nom du royaume imaginaire de Ruritania, dans le roman d’Anthony Hope, Le Prisonnier de Zenda.
Texte extrait de / originele tekst: Eliot Weinberger, Karmic Traces, New Directions, 2000
Traduction en français © Auxeméry / Nederlandse vertaling © Kurt Devrese
www.alligatorzine.be | © alligator 2006
|
|
|
