|
Dans l’épaisse forêt où vivent les Kaluli, au pied du Mont Bosavi en Papouasie Nouvelle Guinée, il est difficile à la vue de porter loin et la carte de l’espace est fonction des sons:
kege kege kege
un Choucas à Tête Orange
gubogubo gubogubo
un Paradisier Fastueux
i-yehhhh-u
le Ptilope Orné
susulubii susulubii
le Ptilope Superbe
so-gaaaa gya gya gya
un Kookaburra à Ventre Roux
wek-woo wek-woo wek-woo
la Grande Phasianelle en haut de
la cascade gulugulugulu
qui barbote dans les petites mares en-bas
kubu kubu kubu kubu
bawbawbawbawbaw des Calaos battent des ailes
tiibo-tiibo tiibo-tiibo
un Pitohui Crêté
Hehhh un malade qui halète
sawlawlawbeh sawlawlawbeh
le Martin-Pêcheur Trilleur
haw-gououou le vent traverse la forêt
et une feuille sèche tombe dehgeh! d’un arbre à pain
ehhhh le vrombissement des cigales
deh deh dehdeh deh
le bruit de succion des chauves-souris sur les fruits
gehlehleh gehlehleh
un Cassican à Tête Noire
godó godó godó la hache frappe l’arbre
gouououou l’arbre tombe en froissant l’air
gaw! il s’abat sur le sol
sehleh sehleh on aiguise des couteaux sur une pierre
teketeketeke la machine à écrire de l’ethnologue
et behdehdehdehbehdeh son groupe électrogène Honda
ti ti titi ti ti l’eau goutte après l’orage
et s’écoule
gugu gugu gugu gugu gugu
des gouttières de bambou sur le toit de la maison longue
La langue des Kaluli s’appelle le Bosavi – du nom de la montagne, le cône effondré d’un volcan éteint – et certains des oiseaux la parlent. Le Langrayen à Poitrail Noir lance son appel bas-bas bas-bas, "beau-frère," au Martinet Uniforme, qui signifie qu’il est temps de partager la nourriture. La Fauvette à Gorge Noire dit siyo-gogo-bayo siyo-gogo-bayo, "je suis là." Le Séricorne Chanteur pousse son chant kalou-yabe kalou-yabe, "quelqu’un vient." Le Loriot Brun, toujours une femelle, a la bouche pleine d’insectes et insulte les hommes qui passent à portée: kou-halaideh kou-halaideh, "mâle dur à prendre." Le Couche-tard à Queue Large dit nou-day-ou nou-day-ou, "grand-mère apporte du bois pour le feu." Le Polochion Moine appelle dowo newo, "papa! maman!" car un jour des enfants avaient été tués par un ennemi et le Polochion Moine a pris leurs voix.
Un Kaluli vit dans deux mondes: le monde visible des gens et le monde de leurs reflets, là où les gens vivent à la façon des cochons sauvages ou des casoars sur les pentes du Mont Bosavi. Quand quelqu’un meurt, le reflet disparaît aussi, et devient un oiseau dans le monde visible. Les oiseaux se voient entre eux comme les gens, et leurs cris sont des gens qui se parlent l’un à l’autre. Le passage de la vie se fait du petit enfant à l’oiseau.
Les chansons des hommes sont des chants d’oiseaux, et les paroles d’une chanson sont appelées 'mots-sons-d’oiseaux'. Ce sont des 'mots retournés', des mots qui sont compréhensibles, mais ne ressemblent à rien dans le langage parlé, des mots qui ont un sens en dessous, de l’autre côté. Toutes les métaphores sont basées sur les oiseaux, les arbres, les terres et les eaux. Les chants sont à la première personne, le chanteur étant seul après la mort d’un membre de la famille, ou bourlinguant loin du foyer. Ils décrivent un voyage, en sorte que chaque nom de lieu fait venir des associations nostalgiques, car un arbre est une maison, un jardin de la nourriture, un oiseau une personne, et la vie est une carte et une chanson un chemin qui la traverse.
Un grand chanteur a une voix de Ptilope Tacheté ou de Ptilope à Ventre Orange. Le chanteur est un oiseau tout en haut de la chute d’eau, et la structure d’une chanson est une chute d’eau. Les chants qui sont pauvrement exécutés ont trop d’aspérité avant que l’eau ne goutte, ou bien font trop de clapotis, ou ils s’attardent trop dans la mare avant de partir. Un chant réussi est comme l’eau qui sourd des rochers, et reste semblable là où l’eau continue de couler loin au-delà d’où l’on peut voir.
Dans les jours anciens, il y a vingt ans, avant les pistes d’atterrissage et les missionnaires et les foreurs de pétrole et les filtreurs d’or et les officiers du gouvernement, quand les maisons longues étaient bordées de crânes d’ennemis fichés sur des piques, l’événement le plus important était une cérémonie de chant en commun, le gisalo.
Chaque village vivait dans une unique maison longue, et les maisons longues se trouvaient à des heures de distance. Une ou deux fois par an, un village en invitait un autre à venir chanter. À la tombée de la nuit, les visiteurs arrivaient en double file, en portant des torches, et montaient l’escalier pour entrer dans la maison longue, soudain silencieuse, de leurs hôtes. S’étendant sur toute la longueur à l’intérieur de la maison, les deux rangées, après de longs instants d’attente, sifflaient doucement sssss, à la façon d’un pneu qui se dégonfle, et s’asseyaient brusquement, faisant découvrir quatre chanteurs, chacun d’entre eux étant paré à l’identique et de façon splendide comme des oiseaux, corps et visage peints en rouge, yeux dessinés en un masque peint noir et blanc, plumes d’Oiseau de Paradis jaillissant de bracelets, tête dans une auréole de plumes de Casoar noir avec, au milieu, une seule plume blanche lourde et flottante, et des couronnes de feuilles de palmiers jaunes en cascade formant arche depuis la taille jusqu’aux épaules et vers le bas jusqu’au sol.
Trois des chanteurs s’asseyaient, et le premier commençait à un bout de la maison longue, chantant en sourdine, les yeux fixés au sol, inconscient de la foule, sautillant en douceur, les genoux pliés à la manière de la Phasianelle Géante, accompagné par le cliquetis, monotone et annonciateur de la transe, d’un cordon de coquilles de moules pendant de sa main jusqu’au sol. Comme il se déplaçait lentement tout le long de la maison longue, son chant se faisait plus fort et plus intense au fur et à mesure que son chant parlait de lieux familiers pour ses hôtes et des événements tristes associés aux ruisseaux, aux arbres, aux oiseaux, et aux champs. Les hôtes pleuraient en écoutant les chants, et quand leur chagrin devenait trop insupportable, quelqu’un se saisissait d’une torche et en frappait la poitrine ou l’épaule du chanteur. Profondément absorbé dans son chant, le chanteur continuait, ne répondant pas, alors qu’il était brûlé encore et encore, jusqu’à ce que son chant se termine et qu’un autre chanteur commence le sien, construisant les crescendos qui l’amèneraient à son tour à se faire brûler.
Les chants duraient jusqu’à l’aube, et on se remémorait le succès de la soirée en racontant maintes fois à quel point les hôtes avaient été émus aux larmes et à quel point les chanteurs invités avaient été brûlés. La dernière nuit a eu lieu en 1984.
Dans la langue Bosavi, le mot pour 'demain' est le même que pour 'hier'. Le mot n’a plus d’usage pour la société des Kaluli, mais les mêmes oiseaux qui furent autrefois des Kaluli
ii-yehhh-u
ii-yehhhh-u
susulubii susulubii susulubii
sont toujours dans les arbres.
/
In het dichte woud waar de Kaluli leven, aan de voet van de Bosaviberg in Papoea-Nieuw-Guinea, is het moeilijk om ver te zien en wordt de ruimte door middel van geluid in kaart gebracht:
kege kege kege
een beo met een oranje snavel
gubogubo gubogubo
een zwarte sikkelsnavel
ie-yehhhh-u
de Schlegel-jufferduif
susulubie susulubie
de kleine prachtduif
so-gaaaa gia gia gia
de kookaburra met rosse buik
wek-woe wek-woe wek-woe
de grote koekoeksduif bovenaan
de waterval gulugulugulu
plonzend in de kleine plassen
onderaan
kubu kubu kubu kubu
bawbawbawbawbawbaw flapperende Papoea-jaarvogels
tiebo-tiebo tiebo-tiebo
een kuifpitohui
Hehhh een zieke die hijgt
sawlawlawbegh sawlawlawbegh
de kwinkelerende ijsvogel
haw-goe-oe de wind passeert het woud
en een droog blad valt degh-gegh! van een broodvruchtboom
ehhhhh het gegons van de cicaden
degh degh degh degh degh
het zuigend geluid van de vruchten etende vleermuizen
geghleghlegh geghleghlegh
een Papoea-orgelvogel
godó godó godó de bijl hakt op de boom in
goe-oe-oe de boom stort in het ijle en
gaw! hij ploft op de grond
seghlegh seghlegh messen worden op een steen gewet
tikketikketikketik de schrijfmachine van de antropoloog
en beduhbeduhbeduh zijn Honda-generator
ti ti titi ti ti na de stortbui druipt het water
en stroomt
gugu gugu gugu gugu gugu
uit de afvoer van bamboe op het dak van het langhuis
De taal van de Kaluli wordt het Bosavi genoemd – naar de berg, de ingestorte kegel van een uitgedoofde vulkaan – en een aantal van de vogels spreekt het. De grote spitsvogel roept naar de grijze salangaan bas-bas bas-bas, “zwager” – wat wil zeggen dat het tijd is om voedsel te delen. De zwartkeel-mangrovezanger zegt sie-jo-gogo-bajo sie-jo-gogo-bajo, “ik zit hier!” De Papoea-struiksluiper zingt kaloe-jabe kaloe-jabe, “iemand is op komst.” De bruine wielewaal, altijd een vrouwtje, heeft een vieze bek en beledigt de mannen die voorbij komen: koe-halaidegh koe-halaidegh, “wat een stijve.” De Horsfield-nachtzwaluw zegt, noe-dai-oe noe-dai-oe, “haal het brandhout, grootmoeder.” De Papoea-helmlederkop roept dowo newo, “vader! moeder!” omdat ooit een aantal kinderen door de vijand werd vermoord, en de helmlederkop heeft hun stemmen overgenomen.
Een Kaluli leeft in twee werelden: de zichtbare wereld van de mensen en de wereld van hun reflecties, waar de mensen leven als wilde varkens of kasuarissen op de helling van de Bosaviberg. Wanneer iemand sterft, verdwijnt tegelijk de reflectie, en in de zichtbare wereld verandert deze in een vogel. Vogels zien elkaar voor mensen aan, en hun geroep is het onderling spreken van mensen. Het levensverloop gaat van kind tot vogel.
Liederen van mensen zijn liederen van vogels, en de woorden van een lied worden ‘vogelklankwoorden’ genoemd. Het zijn ‘omgekeerde woorden’, woorden die, hoewel met niets te vergelijken in de gesproken taal, begrijpelijk zijn, of woorden die, aan de andere kant, een onderliggende betekenis hebben. Alle metaforen zijn gebaseerd op vogels, bomen, land en water. De liederen staan in de eerste persoon; de zanger voelt zich na de dood van een familielid alleen, of is ver van huis op reis. Ze beschrijven een tocht, iedere plaatsnaam brengt nostalgische associaties met zich mee, want een boom is een thuis, een tuin voedsel, een vogel een mens, en het leven is een kaart en een lied is een pad er doorheen.
Een grote zanger heeft een stem als een pareljufferduif of een oranjebuikduif. De zanger is een vogel bovenaan een waterval, en de structuur van een lied is een waterval. Slecht uitgevoerde liederen zijn een gevolg van een te grote uitsprong vooraleer het water naar beneden valt, of van te veel geklater, of ze vertoeven te lang onderaan de plas alvorens weg te komen. Een succesvol lied is als water dat snel over de rotsen stroomt, is er een waarbij het water blijft stromen zover men maar kan zien.
Eertijds, zo’n twintig jaar geleden, voor de landingsstroken en de missionarissen en de olieboorders en de goudwassers en de overheidsambtenaren, toen de spiezen met de schedels van vijanden langs de langhuizen waren opgesteld, was het belangrijkste evenement een zangceremonie, de gisalo.
Elk dorp leefde in een afzonderlijk langhuis, en de langhuizen lagen uren van elkaar verwijderd. Een of twee maal per jaar nodigde een dorp een ander dorp uit om te komen zingen. Bij het vallen van de nacht, arriveerden de bezoekers in een dubbele rij, met toortsen bij zich, en beklommen de trappen naar het ineens stille langhuis van hun gasten. De twee rijen, over de hele lengte van de binnenruimte gespreid, na lang en spannend afwachten, maakten ssssss een sissend geluid, als een band die leegloopt, en gingen abrupt zitten, waarop vier zangers verschenen, elk van hen identiek en schitterend uitgedost als een vogel, het gelaat en het lichaam in het rood geschilderd, de ogen afgelijnd met een zwart-wit geschilderd masker, veren van een paradijsvogel die uit de armbanden spruiten, het hoofd in een aureool van zwarte kasuarisveren met in het midden één enkele zware op en neer gaande witte veer, en draperieën van loshangende gele palmbladeren die van het middel tot aan de schouders en tot op de vloer reiken.
Drie van de zangers gingen zitten, en de eerste begon aan het ene uiteinde van het langhuis, zacht zingend, starend naar de vloer, zich niet bewust van de menigte, lichtjes op en neer te huppen met gebogen knieën zoals een grote koekoeksduif, begeleid door het monotone en in trance brengende geratel van een sliert mosselschelpen die van aan zijn hand tot aan de grond reiken. Langzaam bewegend over de hele lengte van het langhuis, werd zijn gezang luider en intenser naarmate hij zong over de voor zijn gasten vertrouwde plaatsen en over de trieste gebeurtenissen die worden geassocieerd met die stromen en bomen en vogels en velden. De gasten weenden bij het horen van de liederen, en wanneer hun geween al te ondraaglijk werd, greep iemand een toorts en drukte die tegen de borst of de schouder van de zanger aan. Diep verzonken in zijn gezang, ging de zanger verder, niet reagerend, terwijl hij telkens opnieuw verbrand werd, tot zijn lied gedaan was en een andere zanger het overnam, die op zijn beurt naar een climax toewerkte die tot zijn eigen verbranding leidde.
Het gezang duurde tot in de ochtend, en het welslagen van de avond werd afgemeten in het telkens opnieuw vertellen hoeveel de gastheren aan het wenen werden gebracht of hoezeer de gastzangers waren verbrand. De laatste ceremonie vond plaats in 1984.
In het Bosavi is het woord voor ‘morgen’ hetzelfde als dat voor ‘gisteren’. Het woord is niet langer van toepassing voor de Kaluli-gemeenschap, maar dezelfde vogels die ooit Kaluli waren
ie-jehhhh-u
ie-jehhhh-u
susulubie susulubie susulubie
bevinden zich nog altijd in de bomen.
Texte extrait de / originele tekst: Eliot Weinberger, An Elemental Thing, New Directions, 2007
Traduction en français © Auxeméry / Nederlandse vertaling © Kurt Devrese
www.alligatorzine.be | © alligator 2007
|
|
|
